– हरिशचन्द्र हमाल

सन् १९९६ मा यूएनको एक कार्यक्रम (वल्र्ड एनजीओ फेडेरेसनको सम्मेलन)मा सहभागी हुन संयुक्त राज्य अमेरिका पुगेका हरिशचन्द्र हमालका दुई दशक त्यहीँ बितिसकेका छन् । ‘ल्यान्ड अफ अपर्चुनिटी’का रूपमा समेत चिनिने मुलुक अमेरिकामा बगाएको पसिनाले हरिशचन्द्रलाई आज चाहिँदो सम्पत्ति र सुख–सन्तोष दिलाएको छ । विभिन्न गैरसरकारी सङ्घ–संस्थामा संलग्न रही सामाजिक कार्यकर्ताको रूपमा सक्रिय रहँदा सन् १९९६ मा यूएनले ‘वल्र्ड एनजीओ फेडेरेसन’को कार्यक्रममा सहभागी हुन निम्ता दियो र न्युयोर्कस्थित यूएन मुख्यालयमा आयोजित कार्यक्रममा भाग लिन यूएनडीपीको सिफारिसमा उनी न्युयोर्क पुगेका थिए । नेपालको परिस्थिति त्यतिबेला विषम किसिमको भएको र घरायसी समस्याबाट पनि गुज्रिनुपरेकोले सुनौलो भविष्यको खोजीमा रहेका जल्दोबल्दो उमेरका मिहिनेती युवा हमाल अमेरिकामै अल्झिए । पछि परिवारसमेत उतै लगेपछि त स्थायी बसोबास नै उतै भयो । तर, अमेरिकाको चमकदमकमा रहे पनि आधामन हरदम नेपालतिरै रहने गरेको अभिव्यक्ति दिन्छन् उनी ।

दार्चुलाको गोकुलेश्वरमा वि.सं. २०१८ मा जन्मेका हरिशचन्द्र हमालले किशोरवयमै पितृवात्सल्यबाट विमुख हुनुपर्‍यो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका अथक योद्धा उनका पिता रामचन्द्र हमाललाई ०३० सालमा तात्कालिक शासन–व्यवस्थाले सेन्ट्रल जेलभित्रै हत्या गराएको थियो । प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा आफ्ना पिताको ठूलो योगदान भएकै कारण हरिशचन्द्रको नसा–नसामा प्रजातन्त्रप्रति लगाव रहेको छ । अत्यन्त शालीन एवम् मृदुभाषी हरिशचन्द्र हमाल हालै केही दिनका लागि स्वदेश आउँदा ‘घटना र विचार’सँग भेटिए । प्रस्तुत छ, एनआरएन अभियन्ता हमालसँग गरिएको कुराकानी :

० तपाईंले २० वर्षअघि छोडेर गएको नेपाल र अहिलेको नेपालमा के–कति फरक पाउनुभयो ?
– जमिन–आसमानकै फरक पाएँ । पहिलेको तुलनामा विकास धेरै भएको छ नेपालमा । भवनहरू उल्लेख्य बनेका छन्, अस्पताल, स्कुल बनेका छन् । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू निकै खुलेका छन् । गाउँ–गाउँमा पिचबाटो बनेका र भएका सडक फराकिला भएका छन् । यस्ता थुप्रै कुराले पहिलेको तुलनामा विकास देखिएको छ । तर, यी सकारात्मक कुराका बाबजुद बेरोजगारीले देश आक्रान्त भएको पाएँ । भलै नेपालबाट करिब २०–३० प्रतिशत युवाहरू बिदेसिएर पनि रोजगारीमा छन्, तथापि जो–जति युवा स्वदेशमा छन्, ती बेरोजगारीका कारण पीडित छन्, आक्रान्त छन् । उद्योगधन्दा छैन मुलुकमा । यो विडम्बनापूर्ण छ ।

० प्रजातन्त्र आएको तीन दशक पुग्न लाग्दा पनि मुलुकले समृद्धिको फड्को मार्नचाहिँ किन नसकेको होला जस्तो लाग्छ तपाईंलाई ?
– यो राजनीतिक अस्थिरताको कारणले हो । नेपाल सुरुदेखि नै राजनीतिक अस्थिरताको सिकार बन्यो । देशको अवस्था सधैँ सङ्क्रमणबाट गुज्रियो । हामी नागरिक आशा गरिरहेका छौँ कि अब त राम्रो होला, अब त पक्कै होला…, तर राजनीतिक स्थिरता कायम हुनै सकेन । मूलत: यसै कारणले देशले समृद्धिको बाटो पक्रनै पाएन ।

० यसरी राजनीतिक अस्थिरता कायम रहनुको कारण आन्तरिक या बाह्य कुनचाहिँ होला ?
– यसमा हाम्रै या आन्तरिक भूमिकाले नै काम गरेको छ भन्ने लाग्छ मलाई । नेपाली जनताकै कमजोरी हो । किनकि, जनताले चुनेर पठाएका मानिसले नै हामीलाई गभन्र्स गर्ने हो । पहिलो कमजोरी जनताको अनि जसलाई चुनेर पठाइयो तिनीहरू असक्षम हुनु दोस्रो कमजोरी हो । जनताले जुन अपेक्षा राखेर निर्वाचित गरेका हुन्, त्यसअनुसार प्रतिनिधिले काम नगरी निहित स्वार्थमा काम गर्ने व्यक्तिहरूको बाहुल्य भयो शासन–सत्तामा, तलको सुनुवाइ भएन । कुरा धेरै भए, तर काम भएन । यसले गर्दा मुलुक यथास्थितिमा रहेको हो । यस अवस्थाबाट छुटकारा पाउन बीपीले भन्नुभएजस्तो राजनीतिक क्रान्ति त भयो अब आर्थिक क्रान्तिमा एकोहोरो भएर लाग्नु अपरिहार्य छ । आर्थिक क्रान्तिका लागि सबै क्षेत्र र तह–तप्काबाट पहल हुनुपर्छ अब । सकारात्मक कामै नभएका भन्ने त होइन, तर मिसम्यानेजमेन्ट भएको छ, यसलाई सुधार्नुपर्छ, देशमा स्थिरता हुनुपर्छ ।

० तपाईंहरू अमेरिका बसेर देशको माया लागेको कुरा गर्नुहुन्छ, यो देखावटी माया हो कि हृदयदेखिकै हो ?
– स्वदेशबाट टाढा रहेकाले हाम्रो दुई नाउमा खुट्टा रहेको यथार्थ बताइरहनु नपर्ला । तथापि, जहाँसम्म मलाई स्वदेशको माया कति छ या छैन भन्ने सवाल छ, अरूको हकमा के–कसो हो भन्न सक्दिनँ, तर म बिहान उठ्नेबित्तिकै पहिला एक घन्टा न्युजपेपरमै केन्द्रित हुन्छु । अरूजस्तो योगा गर्ने, मर्निङवाकमा जाने नगरी म मुलुकप्रति चासो राखेर समाचार बुझ्न खोज्छु । अरू आवश्यक काम गरूँ या नगरूँ, योचाहिँ मैले गरेकै हुन्छु । अर्थात्, मेरो दैनिकी नै हो यो । दिनमा र बेलुका पनि अपडेट हुन्छु । मतलब पूरै नेपालकै चासो र चिन्ता छ मलाई । किनकि, मेरो रगतमै राजनीति छ । बच्चाकालको सम्झना हुन्छ मलाई कि अराष्ट्रिय तत्त्व भनेर हाम्रो परिवारको सर्वस्व हरण गरिएको थियो । भारत प्रवासमा बस्नुपर्‍यो हाम्रो परिवार । मेरो बाल्यकालको पढाइ भारतमै भएको हो । रगतमै देशको शासन व्यवस्थाप्रतिको चासो र चिन्ता भएकाले केही गरी त अब मेरो देशमा स्थिरता आउला, नेपाल र नेपालीले समृद्धि र सुखका दिन अब देख्न पाउलान् कि भनी हरदम–हरदम म ब्याकुल रहेको हुन्छु । देखावटी होइन किन हो किन मलाई मेरो देश नेपालको अत्यन्तै चासो र माया लाग्छ । कुनै भाग खोजेर होइन, यत्तिकै माया लागेर आउँछ । कसैले हस्तक्षेप नगरोस्, शान्त, सुन्दर र समृद्ध नेपाल अस्तित्वमा रहिरहोस् भन्ने मेरो अन्तस्करणको चाहना हो ।

० अमेरिका बस्ने सबै नेपालीले नेपाललाई यस्तै माया गर्दा हुन्, के लाग्छ तपाईंलाई ?
– माया त सबैमा छ । तर, त्यसलाई कसरी दर्शाउने भन्ने कुरा मानिसको शिक्षा र सोचको स्तरले पनि निर्धारण गर्छ । मजस्तै स्वदेशको चासो र चिन्ता गर्ने अमेरिका बस्ने नेपालीमध्ये पचास प्रतिशत त होलान् नै । यसमा डेटुडे अपडेट भएर रहनेचाहिँ दश प्रतिशतजति मात्र होलान् । किनकि, भगवान्को कृपाले मैले पो सजिलो र राम्रो काम पाएको छु, त्यहाँ त १२–१४ घन्टा काममा लाग्नुपर्ने हुन्छ । त्यसले गर्दा चाहेर पनि तमाम अमेरिकावासी नेपाली दाजुभाइ–दिदीबहिनीहरूले आफ्नो देशका प्रति चासो–चिन्ता दर्शाउने समय नपाइरहेका हुन सक्छन् ।

० अमेरिका भनेको स्वर्गै हो, अनि त्यहाँ गएपछि त पैसाको खोलै बग्छ भन्ने ठान्छन् यहाँ, के यस्तै हो त ?
– यो एकदम गलत सोचाइ हो । अमेरिका पुगेपछि यत्तिकै पैसा वर्षन्छ भन्ने कसैले ठान्छ भने ऊ ठूलो भ्रममा परेको मान्नुपर्छ । जति मिहिनेत अमेरिकामा गरिन्छ त्यत्तिकै अनुशासित र इमानका साथ नेपालमा काम गर्ने हो भने यहाँ पनि केही न केही हुन्छ । पीएचडी नै गरिसकेका व्यक्ति किन नहुन्, नेपालबाट अमेरिका गएर बच्चाहरूको टेकिङ केयर गर्ने, फुड इन्डष्ट्रिजमा कामदार बन्नेलगायत यहाँको हेराइमा तल्लोस्तरको काम गरिरहेका हुन्छन् । त्यही काम नेपालमा गर्न ‘हेजिटेसन’ हुन्छ । तथापि, अमेरिकामा कुनै पनि कामको महत्त्व र इज्जत हुन्छ, यो आफ्नै ठाउँमा छ । म पनि त्यस्तै अवस्थाबाट गुज्रिएको व्यक्ति हुँ । जुन काम म यतिबेला गरिरहेको छु, यो त सत्रौँ जागिर हो मेरो । सुरुमा एक घन्टाको जम्मा दुई डलरमा काम गर्थें म, अहिले घन्टाकै ४० डलर छ । मैले काम गर्ने कम्पनी न्युयोर्ककै ठूला पाँचमध्येको एक कम्पनी हो । दुई डलर कमाउने हैसियतमा हुँदा साताको ८० घन्टा काम गर्थें भने अहिले ३५ घन्टा मात्र काम गर्न पाइने सीमामा बाँधिएको छु । सारमा बुझ्नुपर्दा मिहिनेत नगर्ने व्यक्तिका लागि अमेरिका उपयुक्त थलो होइन, बिनापरिश्रम अमेरिकमा त्यत्तिकै पैसा फल्दैन ।

० अमेरिकामा आमनेपालीको अवस्था कस्तो छ, बताउन मिल्ला ?
– लगभग एक हजारजति डाक्टर, पाँच–सात हजार इन्जिनियर अमेरिका पुगेका होलान् । तिनीहरूको तलब राम्रो छ । यसरी जसले प्रोफेसनल जव पाएका छन्, तिनको अवस्था राम्रो छ । तर, सबैको हकमा त्यस्तो छैन । अमेरिकामा हरेक कामका लागि लाइसेन्स लिनुपर्छ । त्यसरी लाइसेन्स नलिएकाहरूले नेपालमा सानातिना या तल्लो तहका मानिने काम नै गर्नुपर्ने हुन्छ त्यहाँ । अहिले अमेरिकामा कैयन नेपालीले ड्राइभिङ गरेर (ट्याक्सीचालक भएर) आम्दानी गरिरहेका छन्, रेस्टुरेन्टमा काम गर्ने पनि निकै छन्, आजकाल धेरै फस्टाएको अर्को काम छ ब्युटी सलोन । यस्तै, चाइल्ड केयर गर्ने महिला पनि प्रशस्तै छन् ।

० अमेरिकाप्रति मानिसमा जुन आकर्षण छ, यो केले गर्दा होला भन्ने लाग्छ तपाईंलाई ?
– मेरो बुझाइमा त्यहाँको एजुकेसन राम्रो छ, त्यहाँको रुल एण्ड रेगुलेसन तारिफलायक छ, विश्वकै वेस्ट ट्रिटमेन्ट छ त्यहाँ, अमेरिकी करेन्सीको भ्यालु बढी छ, अनि हरेक कामको इज्जत छ अमेरिकामा । कसैले कसैलाई कामको स्तरका आधारमा अपहेलित गर्न पाउँदैन । मुख्य कुरा केही मिहिनेती छ भने उसलाई ‘टप’मा पुग्ने अवसर अमेरिकामा प्रशस्तै छ । सायद यिनै कारणले अमेरिकाप्रति मानिसमा बढ्ता आकर्षण छ ।

० अमेरिका जान मरिहत्ते गर्नेहरूलाई तपाईं के सुझाब दिनुहुन्छ नि ?
– यसरी अन्धाधुन्द रूपमा अमेरिका प्रवेश गर्दा आफैँलाई धोका हुन सक्छ । अमेरिका जानुभन्दा अगाडि आफूसँग कुनै स्किल छ कि छैन, भाषाको ज्ञान के–कति छ भन्ने कुरा एकदम मनन गर्नुपर्छ । बिनापेपर त्यहाँ जाँदा या त काम नै पाइन्न या लुकेर काम गर्नुपर्ने हुन्छ, त्यसरी काम गर्दा अन्डरपेड हुन्छ र शोषणमा परिन्छ । डीभी परेरै जानेले पनि काम सिकेर जानुपर्छ । ड्राइभिङ सिकेर लाइसेन्स लिएर जानु अपरिहार्यजस्तै छ । कुनै न कुनै कामको यहीँ तालिम लिएर जानु अत्यन्त हितकर हुन्छ, नत्र दु:ख पाइन्छ ।

० सामान्य रोजगारीका लागि नेपालबाट दिनहुँ हजार–पन्ध्र सय युवाहरू बिदेसिने गरेका छन्, यसलाई रोक्न के गर्नुपर्ला, कुनै सुझाब छ तपाईंसँग ?
– यो ट्रेन्ड रोक्नु अत्यन्त जरुरी छ । यसका लागि नेपालमा रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्नुपर्छ । उद्योगधन्दा खोल्न विशेष पहलकदमी लिनुपर्छ सरकारले । अवसर सिर्जना नगरी यसरी बाहिर पठाएर रेमिट्यान्स ल्याउने र काम चलाउने सोच यदि सरकारले राख्छ भने यसले मुलुकलाई अन्तत: बर्बाद तुल्याउँछ । देशभित्रै अवसर सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

० अमेरिका पुगेर पनि नेपाली राजनीतिक क्रियाकलापमा संलग्न रहने गरेका छन्, किन होला ?
– हो, यो प्रवृत्ति अमेरिकावासी नेपालीमा अत्यन्तै चर्को रूपमा देखिन्छ । अमेरिकाभरमा नेपालीले जातिका नाममा, क्षेत्रका नाममा, पार्टीका भ्रातृ सङ्गठनको रूपलगायत यस्तै विभिन्न ब्यानरमा खोलेका सङ्घ–सङ्गठनको सङ्ख्या नै ६ सयभन्दा बढी छ । न्युयोर्कमा मात्रै सयभन्दा बढी छन् । यो एउटा विकृति नै हो भन्छु म । किनकि, यसरी सङ्गठन खोलेर अनावश्यक टेन्सन, झमेला र झगडा व्यहोरेका छन् नेपालीले । यस्ता क्रियाकलापमा लागेर उनीहरूले व्यावसायिक जीवनमा घाटा नै व्यहोरिरहेका छन् र पनि संलग्नता छोडेका छैनन् ।

० अमेरिकामा पनि यसरी सङ्गठन खोल्नुपर्ने के बाध्यता होला नेपालीलाई ?
– मेरो विचारमा यो ‘आइडेन्टिटी क्राइसिस’का कारण हो । त्यहाँ पहिचानको समस्याका कारण यसरी सङ्गठन बनाएर आफ्नो परिचय बनाउन खोजेका होलान् भन्ने लाग्छ मलाई । अमेरिकालाई ‘ल्यान्ड अफ अपर्चुनिटी’ पनि भनिन्छ । मिहिनेत गरेर पैसा कमाएपछि पहिचान खोज्न थाल्छ व्यक्ति, सोसल प्रेस्टिज खोज्ने त मानवीय स्वभाव नै हो । आफूलाई चिनाउन एउटा ‘छाता’ बनाउने, आफैँ अध्यक्ष बन्ने, अनि सकभर कहिल्यै त्यो ओहोदा नछोड्ने । यस्तै छ अमेरिकामा एकथरी नेपालीको रवैया ।

० पार्टी–पार्टीबीच यहाँजस्तै अस्वस्थ व्यवहार या फरक पार्टीका व्यक्तिसँग पानीबाराबार गर्ने प्रवृत्ति अमेरिकामा पनि छ कि ?
– आश्चर्यको कुरा छ कि फरक पार्टीका व्यक्तिसँग त बरु मेलमिलाप या राम्रो व्यवहार गरेका देखिन्छन्, तर आफ्नै पार्टीभित्रचाहिँ मारामारको अवस्था रहेको देख्छु म । एउटा काङ्ग्रेसी अर्को काङ्ग्रेसीप्रति द्वेष पालिरहेको हुन्छ, एमाले र राप्रपाभित्र पनि यस्तै रोग देखिन्छ । यस्तो बढी विकृतिचाहिँ काङ्ग्रेस पार्टीभित्र छ ।

० तपाईं एनआरएनएको नेतृत्वदायी स्थानमा हुनुहुन्छ, उक्त संस्थामा तपाईंको संलग्नताचाहिँ केका लागि नि ?
– मैले त भनिहालेँ, मेरो रगतमै राजनीति घोलिएको छ । तर, व्यक्तिगत स्वार्थसिद्धिका लागि नभएर सेवाभावबाटै म प्रेरित छु । मुलुकको राम्रो होस्, नेपालीले सुख–शान्ति पाऊन् भन्ने भावनाबाट म ओतप्रोत छु । हो, यही भावनालाई व्यवहारमा प्रयोग गर्नका लागि एनआरएनए एउटा उपयुक्त माध्यम हो । यतिबेला म एनआरएनएको बोर्ड अफ डाइरेक्टर छु र आफूसक्दो कर्म गरिरहेको छु । नेपालीले विदेशमा रहेर कमाएको धन नेपालको उन्नतिमा प्रयोग होस् भन्ने उद्देश्य यो संस्थाले राखेको छ । वास्तवमा यो संस्था आफ्नो उद्देश्यअनुसार प्रभावकारी भूमिकामा देखिएको पनि छ । सरकार नपुग्ने ठाउँमा पनि एनआरएनए पुगेको छ । त्यसैले एकपटकको नेपाली सधैँका लागि नेपाली भन्ने हाम्रो स्लोगनलाई नेपाल सरकारले पनि आत्मसात् गरोस् भन्ने माग छ हाम्रो ।

० अन्त्यमा ?
– म के भन्न चाहन्छु भने प्रजातान्त्रिक आन्दोलन या प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको अभियानका क्रममा सहिद भएका कैयनलाई अझै सहिद घोषणा गरिदिएको छैन सरकारले । देशमा प्रजातन्त्र आयो, मुलुकमा यत्रो परिवर्तन भयो, तर जसले साँचो अर्थमा आफ्नो बलिदान गरेका थिए, राष्ट्रले तिनको सही मूल्याङ्कन गर्न सकेको छैन । यस कुरामा सरकार संवेदनशील बन्नुपर्छ र वास्तविक सहिदलाई सहिद घोषणा गरिनुपर्छ ।

प्रस्तुति : जयप्रकाश त्रिपाठी