शास्त्रहरूमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ कि कृतघ्न, पापी, नास्तिक, लोभी र इर्ष्यालु व्यक्तिलाई गरिएको दानले पुण्य होइन, पापको बीज मात्र रोप्छ । यस्तो दानले दानको पवित्रता र शुद्धता नष्ट गर्दछ, जसले गर्दा दाताको आत्मासमेत कलुषित हुन सक्छ ।

✍ ई. नरोत्तम श्रेष्ठ

दान हिन्दु धर्मशास्त्रको एक अद्वितीय र पवित्र सिद्धान्त हो, जसले मानव हृदयलाई उदारता, परोपकार र आत्मशुद्धिको मार्गमा अग्रसर गराउँछ । ‘दान’ शब्द संस्कृतको ‘दा’ धातुबाट आविर्भूत भएको हो, जसको सामान्य अर्थ ‘दिनु’ हो । दानको गहिरो अर्थ भनेको आत्मा र भौतिक सम्पत्तिको त्यागद्वारा आत्मिक र सामाजिक उन्नति गर्नु हो । शास्त्रहरूले दानलाई केवल आर्थिक सहयोगको रूपमा मात्र नभएर आत्मत्याग र आध्यात्मिक शुद्धिको उपायका रूपमा महिमा गाएका छन् । दानको वास्तविक मर्म भनेको आफ्नो स्वामित्व, अहङ्कार र तृष्णालाई त्यागेर परहितको लागि जीवन समर्पण गर्नु हो, जसले अन्ततः आत्मिक शुद्धि र मोक्ष प्राप्तिको मार्गप्रशस्त गर्दछ ।

श्रीमद्भगवद्गीता र मनुस्मृति जस्ता ग्रन्थहरूले दानलाई धर्म, अर्थ, काम र मोक्ष प्राप्तिको अनिवार्य साधन मानेका छन् । सत्ययुगमा तपस्याले, त्रेतायुगमा यज्ञमानले, द्वापरयुगमा भगवानको श्रीविग्रहको पूजाले र कलियुगमा भगवानको सङ्कीर्तनले आत्माको उन्नति सम्भव भएको शास्त्रीय सत्य छ । चार युगका यी चार मार्ग अन्ततः आत्माको मोक्षको द्वार खोल्ने साधन हुन् । तृष्णा नमासिइ भगवद्भक्त असम्भव छ । भगवद्भक्तको पहिलो सोपान नै तृष्णाको त्याग हो र त्यही तृष्णा त्यागको सर्वोत्तम उपाय दान हो । दानको अर्थ केवल भौतिक सम्पत्ति दिनु होइन, यसमा आत्माको निजत्व (अहङ्कार) त्याग्न सकिन्छ भन्ने गहन मर्म लुकेको छ ।

शास्त्रहरूले दानको स्तुति यसकारणले गरेका छन् कि दानमा स्वत्वको पूर्ण परित्याग हुन्छ, जसले आत्मा शुद्ध हुन्छ र भगवानतर्फको यात्रा सुरु हुन्छ । तर, दानले सधैँ पुण्य फल दिन्छ भन्ने होइन, यदि दान गर्ने व्यक्तिले प्राप्तकर्तामा योग्यता, उचित समय र पवित्र स्थानको विचार नगरी दान गऱ्यो भने, त्यसले अपेक्षित पुण्य दिने त परै जाओस्, नकारात्मक परिणामसमेत ल्याउन सक्छ । शास्त्रहरूमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ कि कृतघ्न, पापी, नास्तिक, लोभी र इर्ष्यालु व्यक्तिलाई गरिएको दानले पुण्य होइन, पापको बीज मात्र रोप्छ । यस्तो दानले दानको पवित्रता र शुद्धता नष्ट गर्दछ, जसले गर्दा दाताको आत्मासमेत कलुषित हुन सक्छ ।

दान सधैँ श्रद्धा, निष्ठा र परोपकारको शुद्ध भावना सङ्गत भएर मात्र गरिनुपर्छ । यसमा कुनै स्वार्थ, अहङ्कार वा प्रसिद्धिको लालसा हुन हुँदैन । साँचो दान त्यो हो, जसले दाताको आत्मिक उन्नति गर्दछ र समाजको कल्याणको मार्गप्रशस्त गर्दछ । दान तब पवित्र रहन्छ जब यसले दाताको मनमा निर्मलता, आत्मिक शान्ति र भगवद्भक्तको मार्गलाई खुला बनाउँछ ।

श्रीमद्भगवद्गीतामा भगवान् श्रीकृष्णले दानको महत्त्वलाई तीन गुणहरूको आधारमा वर्णन गरेका छन्- सत्व, रज र तम । यसले दानको गुणस्तर र परिणाम दाताको मानसिकतामा निर्भर गर्दछ । भगवान् श्रीकृष्णले गीता अध्याय १७ मा भनेका छन्ः
‘दातव्यमिति यद्दानं दीयतेनुपकारिणे ।
देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ।’
^{(श्रीमद्भगवद्गीता १७.२०)}
अर्थात्, बिना कुनै अपेक्षा, उचित स्थान, समय र पात्रमा गरिने दान सात्त्विक दान हो । सात्त्विक दानले दातालाई आत्मिक उन्नति गराउँछ र मोक्ष प्राप्तिमा सहयोग गर्दछ । सात्त्विक दान गर्दा परोपकारको भावना राखेर गरिन्छ, जसले समाजमा नैतिकता र सहअस्तित्वको भावना पैदा गर्दछ ।

सात्त्विक दान भनेको बिनास्वार्थ उपयुक्त पात्रलाई गरिने दान हो । यो परोपकार र धर्मको मार्गमा गरिएको दान हो, जसले पुण्य प्रदान गर्दछ । यस प्रकारको दानले आत्मिक शुद्धि र मोक्षको प्राप्तिमा सहयोग गर्दछ ।

राजसिक दान भनेको फलको आशामा, अहङ्कारले प्रेरित भई गरिने दान हो । राजसिक दान दाताको स्वार्थ र व्यक्तिगत लाभको लागि गरिन्छ, जसले क्षणिक पुण्यमात्र प्रदान गर्दछ ।

तामसिक दान भनेको अपवित्र समय, अयोग्य पात्र वा बिनाश्रद्धा गरिने दान हो । तामसिक दानले न पुण्य दिन्छ न त आत्मिक शुद्धि ल्याउँछ । यसको विपरीत, यसले दातालाई नै पापको भागीदार बनाउँछ ।

धर्मशास्त्रले दान गर्दा उपयुक्त पात्र छनोटमा विशेष ध्यान दिनुपर्ने कुरा उल्लेख गरेको छ । गलत पात्रलाई गरिने दानले केवल दानको पुण्यलाई नष्ट मात्र गर्दैन, बरु पापको भागीदार पनि बनाउँछ । यहाँ कस्ता व्यक्तिलाई दान दिनु हुँदैन भन्ने विषयमा धर्मशास्त्रले दिएको निर्देशन अनुसार विश्लेषण गरिएको छ-

१. कृतघ्न व्यक्ति (एहसान नमान्ने व्यक्ति)

कृतघ्नता भनेको उपकारलाई अस्वीकार गर्ने प्रवृत्ति हो । कृतघ्न व्यक्तिलाई गरिएको दानले कुनै पुण्य प्रदान गर्दैन, किनकि यस्तो व्यक्तिले प्राप्त दानको कदर गर्दैन । धर्मशास्त्रमा यसबारेमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ-
‘कृतघ्नं न दानाय योग्यं मन्येत कदाचन ।
न च दद्यात्कृतघ्नाय स्वर्गकामो हि मानुषः ।’
(महाभारत, अनुशासन पर्व ६६.६)
‘अकुर्वन्नपरित्यक्तान् कृतघ्नांश्च विदुर्बुधाः ।
अनधिक्कारिणं धर्मं दानधर्मानुसारिणम् ।।’
^{(मनुस्मृति ४.२४५)}

यस श्लोकमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ कि कृतघ्न व्यक्तिलाई दान गर्दा स्वर्गप्राप्ति हुँदैन । कृतघ्न व्यक्ति प्राप्त दानको मूल्य बुझ्न असमर्थ हुन्छ र उसलाई दिइएको दानले कुनै नैतिक लाभ उत्पन्न गर्दैन ।

२. पापी (अधर्ममा लिप्त) व्यक्ति

धर्मशास्त्रमा पापी व्यक्तिलाई दान गर्न निषेध गरिएको छ । पापी व्यक्ति भनेको धर्म र न्यायको मार्गबाट विचलित भई पापकर्ममा लिप्त व्यक्ति हो । पापीलाई गरिएको दानले पापकर्मलाई बढावा दिन्छ, जसले समाजमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ ।

‘अधर्मेण यद् दत्तं दानं तं तमसः स्मृतम् ।
अधर्ममूलानां दानात् पापं भवति निश्चितम् ।।’
^{(महाभारत, अनुशासन पर्व १११.२५)}
‘अवज्ञं पापसन्दिग्धमश्रद्धेयं विमत्सरम् ।
वृद्धिसङ्कुचितं चैव श्रद्दध्यानं तथैव च ।।’
^{(मनुस्मृति ४.२१२)}
‘नालम्बी नासतीत्यादौ नाध्यापकाय नारिणे ।
न चास्वाध्यायशिलाय व्रतिनं श्रमणाय वा ।।’
^{(मनुस्मृति ४.२४९)}

यस श्लोकमा पापी र अवज्ञाकारी व्यक्तिलाई दान गर्दा पुण्य प्राप्त हुँदैन भन्ने कुरा प्रस्ट पारिएको छ । अधर्मी व्यक्तिलाई गरिएको दानले पापको मूल आधार सिर्जना गर्दछ । यस्ता व्यक्तिहरूलाई दान गर्नु भनेको पापलाई बढावा दिनु हो भनिएको छ ।

३. नास्तिक (धर्ममा विश्वास नगर्ने) व्यक्ति

धर्मशास्त्रमा नास्तिक व्यक्तिलाई दान गर्न निषेध गरिएको छ । नास्तिक भनेको धर्म र धार्मिक आस्थामा विश्वास नगर्ने व्यक्ति हो । यस्ता व्यक्तिलाई गरिने दानले पुण्य प्राप्त हुँदैन, किनकि उनीहरू दानको पवित्रता बुझ्न असमर्थ हुन्छन् ।
गीता अध्याय १७ मा उल्लेख छ-
‘अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
असत् इत्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ।’
^{(श्रीमद्भगवद्गीता १७.२८)}
श्रद्धा बिना गरिएको दान वा तपले यो संसार वा परलोकमा कुनै फल प्राप्त गर्दैन । यसैले नास्तिक व्यक्तिलाई गरिने दानले पनि कुनै पुण्य प्रदान गर्दैन ।

४. इर्ष्यालु (अर्काको सफलतामा दुःखी हुने) व्यक्ति

धर्मशास्त्रहरूमा इर्ष्यालु व्यक्तिलाई दान गर्न निषेध गरिएको छ, किनकि इर्ष्या भनेको अर्काको सफलतामा दुःखी हुने मानसिकता हो, जसले नकारात्मक भावनाहरूको विस्तार गर्दछ । श्रीमद्भगवद्गीतामा इर्ष्यालु व्यक्तिहरूको बारेमा भगवान् श्रीकृष्णले यसरी उल्लेख गरेका छन्-
‘कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतरामं च मां श्रिताः ।
ज्ञानिनो दम्भाहङ्कारसम्पन्नाः कामरागबलान्विताः ।।’
^{(श्रीमद्भगवद्गीता १७.६)}

यस श्लोकमा स्पष्ट रूपमा भनिएको छ कि जो अहङ्कार, दम्भ र रागले प्रेरित भएर आफ्नो शरीर र अरूको हानी गर्न चाहन्छन्, ती व्यक्तिहरू इर्ष्यालु स्वभावका हुन्छन् । यस्तो प्रवृत्तिले नकारात्मक परिणाम ल्याउँछ र त्यस्ता व्यक्तिहरूलाई दान गर्नाले पुण्य प्राप्त हुँदैन ।

५. लोभी (अत्यधिक लोभमा लिप्त) व्यक्ति

धर्मशास्त्रमा लोभी व्यक्तिलाई दान नगर्न सल्लाह दिइएको छ । लोभ भनेको नकारात्मक प्रवृत्ति हो, जसले दानको उद्देश्यलाई नै नष्ट गर्दछ । लोभी व्यक्तिलाई गरिने दानले समाजमा कुनै सकारात्मक प्रभाव पार्दैन, बरु दाताको पुण्यलाई नष्ट गर्दछ ।
‘अतिदानात् बलिर्बद्धो…’
^{(विष्णु पुराण ३.११)}

यो श्लोकले बताउँछ कि अत्यधिक लोभमा लिप्त व्यक्तिलाई गरिएको दानले कुनै सकारात्मक परिणाम उत्पन्न गर्दैन ।

सारांशमा, दानको गहिरो प्रभाव पात्रको योग्यता, समयको पवित्रता र श्रद्धाको शुद्धतामा एकीकृत हुन्छ । शास्त्रहरूले दानलाई एक पवित्र अनुष्ठानको रूपमा महिमा गाएका छन् तर यसको वास्तविक पुण्यप्राप्तिका लागि पात्रको मन पूर्णतया निस्वार्थ, अहङ्कारविहीन र परोपकारी हुनुपर्छ । दान केवल भौतिक सम्पत्ति हस्तान्तरण होइन; यो आत्माको एक गहिरो समर्पण हो, जहाँ व्यक्ति आफ्नो स्वामित्वको त्याग मात्र गर्दैन, बरु आफ्नो अहङ्कार, तृष्णा र व्यक्तिगत आकाङ्क्षालाई पनि विसर्जन गर्छ । यदि दानले यी गहिरा भावनाहरूको साथ दत्तचित्त भएर गरिँदैन भने त्यो दानको पुण्य फलिने त परै जाओस्, उल्टो त्यसले नकारात्मक परिणाम निम्त्याउन सक्छ ।

धर्मशास्त्रहरूमा यो कुरा बारम्बार प्रस्ट गरिएको छ कि कृतघ्न, पापी, नास्तिक, लोभी र इर्ष्यालु व्यक्तिहरूलाई गरिने दानले दानको पवित्रतालाई नै कलुषित बनाउँछ । यस्ता पात्रहरूलाई गरिएको दानले न त समाजलाई कुनै सकारात्मक योगदान दिन्छ न त दातालाई आत्मिक शान्ति मिल्छ । शुद्ध हृदयबाट गरिएको साँचो दानले मात्र दाताको मनमा शान्तिको सागर प्रवाहित गर्छ, जसले समाजमा नैतिकता र धार्मिकताको जरो गाड्न मद्दत पुऱ्याउँछ । त्यसैले दान सधैं श्रद्धा, निष्ठा र अहङ्कारविहीन भावनाले गरिनुपर्छ, जसले दातालाई मोक्षको मार्गतर्फ अग्रसर गराउँछ ।

जय मातृभूमि !

यो पनि हेर्नुहोस्-

बडा दशैं : आत्मीयता, एकता र आध्यात्मिकताको पर्व