यतिबेला मुलुकको प्रमुख ‘रोग र दुःख’ नवउदारवाद बनिरहेको छ । यसले लिएका ‘नीति र कार्यक्रम’हरूले मुलुकलाई खोक्रो बनाएको छ । सिंहदरबारलाई ‘निरीह र निकम्मा’ बनाएको छ । न्यायालय, प्रहरी, संवैधानिक निकाय, अभियन्ता र सर्वसाधारण नागरिकलाई भ्रष्टिकरणमा डुबाउँदै मुलुकको अस्तित्वसँग खेलबाड गरिरहेको नवउदारवादले औपचारिक रूपमा शासन गरिरहेको छ ।

✍ दीपेन्द्र पाण्डे

आयातित लोकतन्त्रको अपार सफलतापश्चात् ‘सक्षम र प्रभावकारी’ व्यक्ति राजनीतिमा प्रवेश गर्ने वातावरण समाप्त गरिएको छ । कथित भ्रष्टाचारविरोधीहरूको पाखण्डीपनले मुलुकवासी हैरान छन् । ‘भ्रष्ट’ हुन हिम्मत चाहिन्छ भन्नेहरूको जगजगी मुलुकले देखिरहेको/भोगिरहेको छ । राजनीति र नेताप्रति नागरिकको विश्वास उठेको मुलुकमा भ्रष्ट, दलाल, अनैतिक र नालायकहरूको ताण्डव चलिरहेको छ । ‘नरकासुरको अत्याचारबाट बच्न बकासुर’ स्वागत गर्ने फेसबुके पुस्ता जान अनजानमा नव उदारवादको कच्चापदार्थ बनिरहेको छ ।

कुनै पनि विषयमा गहिरो अध्ययन गर्न अल्छी मान्ने पछिल्लो पुस्ता नव उदारवादको असली चरित्रबाट अनभिज्ञ छ । ‘विश्व-बजारमा बिनासर्त हामी जान पाउनुपर्छ तर हाम्रो बजारमा आउने छुट तिमीलाई छैन’ भन्ने नव उदारवाद (अमेरिका)को कथित मान्यतालाई हाइब्रिड परिवर्तनले सहर्ष स्वीकार गरिसकेको छ । फेसबुके पुस्ताले सोचिरहेको छ- पटके परिवर्तनमार्फत प्राप्त हाइब्रिड उपलब्धि जोगाउन सके मुलुक र मुलुकवासीको कल्याण हुनेछ । ‘राजनीति’लाई कप्लक्क निल्न सफल ‘आर्थिक उदारीकरण र बजारवाद’को प्रयोग दुरुपयोगपश्चात् मुलुक र युवा पुस्ताको भविष्य अन्धकारतर्फ लम्किएको बुझ्नेहरूलाई नव उदारवादले पाखा लगाएको छ ।

आर्थिक वृद्धिको माध्यमबाट जनसमर्थन र सहमति सिर्जना हुन सक्छ भन्ने बुझेको विश्व-पुँजीवादले राजतन्त्रलाई समाप्त गर्न गरेको अकल्पनीय लगानीको असली ‘उद्देश्य र लक्ष्य’ मुलुकले देख्न र भोग्न पाइसकेको छ । राजा महेन्द्रद्वारा सिर्जित अर्ग्यानिक भाषा, संस्कृति, परम्परा जोगाउन प्रयोग गरिएको नैतिक शिक्षा, मुलुकवासीलाई आवश्यक पर्ने न्यूनतम सामान उत्पादन गर्ने अर्थनीति, भौगोलिक अवस्थिति र भू-राजनीतिलाई मध्यनजर गर्दै अपनाइएको असंलग्न परराष्ट्र नीतिले जोगाएको मुलुक ‘नव उदारवाद’को आगमनपश्चात् अस्तित्वको लडाइँ लडिरहेको छ । मुलुकलाई परनिर्भर बनाउन अपनाइएका सम्पूर्ण खेल सफलताउन्मुख वर्तमान अवस्थामा नव उदारवादको पछिल्लो एपिसोडहरू थप आक्रामक र असरदार बन्दैछ । शीतयुद्धको फाइदा उठाउँदै प्राप्त गरिएको सम्पूर्ण उपलब्धिहरू औपचारिक रूपले समाप्त गरिएको छ । मुलुकको उद्योग, शिक्षा, स्वास्थ्य, व्यापार, राष्ट्रवाद, देशभक्ति र युवा सोचमाथि नव उदारवादले एकलौटी आधिपत्य जमाएको छ ।

स्वतन्त्र व्यापारको अमेरिकी अस्त्र या नव उदारवादी मन्त्र अमेरिकी कामदारहरूका लागि हानिकारक थियो भन्ने अमेरिकी ट्रेजरी सेक्रेटरी जेनेट येलेनद्वारा व्यक्त धारणाले उसको नियत उजागर भइसकेको छ । चीनको राजनीतिक पुँजीवादको सफल कार्यान्वयनलाई नजिकबाट नियालेको अमेरिकाले अर्थतन्त्रको मोर्चामा देखाएको व्यापारको दोहोरोपन विश्वले देख्न पाएको छ । आर्थिक लक्ष्य पूरा गर्न राज्यको हस्तक्षेपलाई स्वीकार गर्न नचाहेको अमेरिकाले आफ्नो स्वार्थ पूरा गराउन चीनलाई दिँदै आएको दबाब कसैबाट लुकेको छैन । ‘औद्योगिक नीति र हरित प्रविधि’को क्षेत्रमा हस्तक्षेपवादी दृष्टिकोण लाद्न मरिहत्ते गरेको अमेरिकाले खुलाबजार नीतिको मर्ममाथि गम्भीर प्रहार गरिरहेको छ । भूमण्डलीकरण र नव उदारवादी नीतिलाई आर्थिक परियोजनामा सीमित नगर्ने पश्चिमा रणनीति मुलुकको राजनीतिक र सांस्कृतिक आदर्शहरू कब्जामा लिन मरिहत्ते गरिरहेको छ ।

मुलुकले स्पष्ट रूपमा घोषणा गर्न ढिला भइसकेको छ, अमेरिकी नव उदारवादको हितमा हिँड्दा-हिँड्दा थकित सिंहदरबार गम्भीर, व्यापक र पीडादायी अवस्थाबाट गुज्रिएको छ । मुलुक ‘क्रोनी पुँजीवाद’को दलदलमा भासिएको छ । भारत, अमेरिका र चीनबीचको व्यापार युद्ध र रणनीतिक झगडाले पुरानो सहमतिको विघटन र नयाँ शक्ति सन्तुलनको डरलाग्दो प्रतिस्पर्धा सुरु भएको छ । जसले गर्दा पश्चिमा शक्तिको सोच र परिकल्पनाभन्दा फरक ढङ्गको परिस्थिति निर्माण हुँदैछ । शासकहरूको सोच, शैली, गुणस्तर, सार्वजनिक आवश्यकताप्रति उनीहरूको जवाफदेहिता देख्न नपाएका मुलुकवासी पटक-पटक प्रयोग हुने खतरा रहिरहन्छ । वैश्य युगको जटिलता र प्रविधिले नागरिकहरूलाई सशक्त बनाएको छ । सरकार नागरिकको अपेक्षा पूरा गर्न असफल हुँदैछ । एजेन्डाविहीन राजनीति, नयाँ प्रविधिको चुनौती र युवाहरूको आधुनिक जीवनशैलीले डरलाग्दो वातावरण सिर्जना गरेको छ ।

विश्वव्यापी रूपमा रूपान्तरण एक कठिन प्रक्रिया हो । उच्च, कुशल र विशेष वर्गका मानिसहरूको आकर्षण राजतन्त्रमा हुनु औचित्यपूर्ण छ । सामान्य आर्थिक फाइदा या मुसादौडमा रहेको पछिल्लो पुस्ताको कमजोरी बुझेको शक्तिले सांस्कृतिक अनुकूलताको नवीकरणलाई समेत खतरा महसुस गर्दै आएको छ । अर्थतन्त्र, राजनीतिक प्रणाली र सांस्कृतिक मूल्यहरूमा गरिने परिवर्तनलाई कब्जामा लिन मरिहत्ते गरिरहेको शक्तिले गरिब मुलुकहरूमा रणनीतिक ढङ्गले प्रवेश गर्नु महत्त्वपूर्ण मानिएको छ । नवउदारवादले सिर्जना गर्ने असमानतालाई लुकाउन लोकतन्त्रको ललिपप देखाउने रणनीतिमा मुलुकको नेतृत्व फसेको पुष्टि भइसकेको छ । अर्कोतर्फ जातीय, सांस्कृतिक र पहिचानको मुद्दा उठाउन रणनीतिक लगानी गर्दै राष्ट्रिय एकता र राष्ट्रवादको धज्जी उडाउने खेल सफलतापूर्वक चलाइएको छ ।

नव उदारवादले मुलुकमा केही पनि हुँदैन भन्ने भाष्य स्थापित गरिदिएको छ, जसलाई फेसबुके पुस्ताले पुर्णरुपमा अनुमोदन गरिसकेको छ । ‘नवउदारवाद’ले सिंहदरबारलाई नागरिकतर्फ ‘जान र हेर्न’ रोकेको छ । उसका कथित सन्तानहरू ‘मुलुक चलाउने हैन खाने’ भन्न थालेका छन् । आमाले गाउँमा खेताला नपाउने, छोराले विदेशमा काम नपाउने अवस्थामा पुऱ्याउनेहरूको रक्षार्थ नव उदारवाद पर्खाल बनेर उभिएको छ ।

मानिसहरू स्वतन्त्र हुन चाहिरहेका छैनन् । अधिकारको रूपमा व्यक्त गर्ने उनीहरूको धारणा स्वतन्त्र छैन । घृणायुक्त भाषणलाई मुलुक निर्माणको साधन मान्ने फेसबुके पुस्ता विचित्रको सपनामा झुमेको छ । घृणायुक्त भाषणले कानुनी शासनमा बाधा उत्पन्न गर्छ । मानवीय हिंसा र शारीरिक हानी पुऱ्याउन प्रयोग गरिने भाषण र शब्दले राजनीतिलाई कमजोर बनाइरहेको छ । आर्थिक वृद्धिको सुस्तता र आर्थिक सङ्कटले अराजकतावादी राजनीतिको उत्थान भएको छ । सामाजिक न्याय खल्बलिएको छ । सरकारका प्रयासहरू खल्लो सावित हुँदैछन् । उदारवादी राजनीतिक बयानबाजी र बहुसांस्कृतिक समाज चर्को प्रहारमा परिरहेको छ । समुदायहरूमा ठुलो विभेद सिर्जना गरेको छ ।

मानिसहरू विवादास्पद बयान दिन हौसिँदै छन् । असन्तुष्ट नागरिकको मानसिक स्थिति कतिसम्म विकारले भरिएको छ भन्ने बुझ्न थोरै समय सामाजिक सञ्जालको भ्रमण काफी हुन्छ । सामाजिक सञ्जालमार्फत ‘आलोचना र बहसलाई’लाई जति धेरै विवादास्पद, चुनौतीपूर्ण र आपत्तिजनक बनाउन सकिन्छ, त्यति नै मुलुकलाई अस्थिर बनाउन सकिन्छ भन्ने खेल चलाखीसाथ सुरु गरिएको छ । विश्व पुँजीवादलाई राम्रो जानकारी छ- कानुनले समस्याहरूको समाधान गर्न सक्दैन । नागरिकको चेतना स्तर र समस्याहरूको औचित्यपूर्ण समाधान नपस्केसम्म मुलुक र सत्ताको दुःख कम गर्न सकिँदैन । घृणायुक्त भाषणलाई युवापुस्ताले विगतदेखि नै रुचाउँदै आएको छ । विचार र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको नाममा सर्वसाधारण नागरिकसमेत सस्तो व्यवहार देखाउन मरिहत्ते गरिरहेका छन् । ‘सम्मान र मर्यादा’ जस्ता शब्दको हुर्मत लिन हौसिएको नागरिकलाई आयातित लोकतन्त्रले रणनीतिक दुरुपयोग गरिरहेको छ ।

सक्षम शासक र शासनको गुणस्तर खस्किएको हाइब्रिड लोकतन्त्रमा सिंहदरबारले ‘प्रभावकारी र भरपर्दो भूमिका’ निभाउन सम्भव थिएन/छैन । अमेरिकी राजनीतिक अर्थशास्त्री एवम् लेखक फ्रान्सिस फुकुयामाको बुझाइमा सक्षम व्यवस्थापन निर्धारण गर्ने तत्त्व राजनीतिक प्रणाली नभएर प्रभावकारी राज्य हो । उल्लेखित भनाइको गहिराइ बुझेका पश्चिमा शक्तिले षडयन्त्रमूलक ढङ्गबाट मुलुकलाई प्रभावकारी राज्य बनिरहन दिएनन् । साथै परिवर्तनको नाममा सरकारप्रति जनताको विश्वास चकनाचुर बनाउन रातदिन खटिरहे । अन्ततः उनीहरू डरलाग्दो ढङ्गले सफल भए ।

विद्वान् र अनुभवी अभिजात वर्गको मेरिटोक्रेटिक सत्ता सञ्चालनले राज्यसत्तालाई मजबुत बनाउने छ । कडा निर्णय लिन र बलियो कार्यान्वयन गर्न राज्यसत्ता मजबुत हुनैपर्छ । जन्मिँदै सुधारको आवश्यकता बोकेको प्रणाली र संविधानले नागरिक चाहनाको सम्बोधन गर्न सकेन/सक्दैन । फलस्वरुप परिवर्तनको नाममा मुलुक प्रवेश गराइएको प्रणालीको तनाव चुलिएको छ । वैधता, योग्यता र जवाफदेहिता हराएको सत्ता-राजनीति थप अलोकप्रिय बन्दैछ । अति-दक्षिणपन्थी र अर्ग्यानिक आन्दोलनको उदयसँगै आयातित लोकतन्त्रको शक्ति ओरालो लाग्दैछ । सुशासनका आधारभूत सिद्धान्तहरू मुलुकबाट गायब पारिँदा नागरिकको आवेग चुलिँदै छ ।

नव उदारवादका सेवकहरूले सार्वजनिक-निजी साझेदारीको विशेष परियोजनाहरू सञ्चालन नगर्ने कसम खाएको छ । कृषि, साना तथा मझौला उद्यम, विशेषगरी आइटी क्षेत्रमा गर्न सकिने प्रगति रोकिएको छ । विकास, रोजगारी सृजना र गरिबी न्यूनीकरणको कार्यक्रम कहालीलाग्दो अवस्थामा पुऱ्याइएको छ । सेना, प्रहरीको प्रयोग गर्दै टिकाउनुपर्ने परिवर्तन, उपलब्धि र व्यवस्थाले सर्वसाधारण नागरिकको पक्षमा काम गर्न सक्दैन भन्ने बुझेको शक्तिले राजनीतिक स्थायित्व, आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सृजनाको नियोजन गराउने सफलता प्राप्त गरिरहेको छ । नव उदारवादी अर्थनीति, किसानलाई ‘बजार र बिचौलिया’को दयामा छोडेर कृषि क्रान्ति गर्न निस्केको छ ।

यतिबेला मुलुकको प्रमुख ‘रोग र दुःख’ नवउदारवाद बनिरहेको छ । यसले लिएका ‘नीति र कार्यक्रम’हरूले मुलुकलाई खोक्रो बनाएको छ । सिंहदरबारलाई ‘निरीह र निकम्मा’ बनाएको छ । न्यायालय, प्रहरी, संवैधानिक निकाय, अभियन्ता र सर्वसाधारण नागरिकलाई भ्रष्टिकरणमा डुबाउँदै मुलुकको अस्तित्वसँग खेलबाड गरिरहेको नवउदारवादले औपचारिक रूपमा शासन गरिरहेको छ । नव उदारवादले मुलुकमा केही पनि हुँदैन भन्ने भाष्य स्थापित गरिदिएको छ, जसलाई फेसबुके पुस्ताले पुर्णरुपमा अनुमोदन गरिसकेको छ । ‘नवउदारवाद’ले सिंहदरबारलाई नागरिकतर्फ ‘जान र हेर्न’ रोकेको छ । उसका कथित सन्तानहरू ‘मुलुक चलाउने हैन खाने’ भन्न थालेका छन् । आमाले गाउँमा खेताला नपाउने, छोराले विदेशमा काम नपाउने अवस्थामा पुऱ्याउनेहरूको रक्षार्थ नव उदारवाद पर्खाल बनेर उभिएको छ ।

www.pandeydipendra.com.np